Małopolska leży między 49^o03′ i 51^o29′ szerokości geograficznej północnej, a 18^o12′ i 23^o24′ długości geograficznej wschodniej i obejmuje obszar 60 198 km², co stanowi 19% powierzchni kraju.

Nazwa regionu Małopolska; jest określeniem historycznym odnoszącym się do południowo-wschodniej części Polski. Leksykon Ilustrowany z 1931 roku (red. Lama) podaje, że jest to „…nazwa dawnej ziemi Wiślan, obejmującej za Jagiellonów województwo krakowskie, sandomierskie, lubelskie, ks. zatorskie, oświęcimskie i siewierskie oraz starostwo spiskie.”

Na obszarze Małopolski znajdują się trzy duże jednostki fizjograficzne o randze prowincji i podprowincji. Są to: Wyżyna Małopolska (34) – 24 264 km²;, Północne Podkarpacie (512) – 16.216 km²; nazywane w tekście Podkarpaciem i pasmo Karpat (513, 514, 522) – 19.620 km²; (Ryc. 1). W Małopolsce znajduje się także niewielki skrawek Wschodniego Podkarpacia (521) o powierzchni 98 km². Teren ten ze względów praktycznych potraktowano łącznie z Północnym Podkarpaciem.

Granice Małopolski biegną od północy wzdłuż granicy Wyżyny Małopolskiej i Podkarpacia, jedynie na Wyżynie Śląskiej (341.1) w mezoregionach Garb Tarnogórski (341.12) i Wyżyna Katowicka (341.13) granica na odcinku 42 km przebiega m.in. wzdłuż rzeki Przemszy i Brynicy. Południową i częściowo wschodnią granicę Małopolski stanowi granica państwa.

Zastosowano podział fizjograficzny prezentowany w książce J. Kondrackiego – „Geografia fizyczna Polski” z 1988 roku. Za każdą nazwą jednostki fizjograficznej podano w nawiasie jej numer wg przyjętej przez Kondrackiego klasyfikacji. Pełny wykaz nazw jednostek fizjograficznych znajdujących się na obszarze Małopolski zamieszczono w Dodatku I. Taki podział przyjęto jako najbardziej kompromisowy, odpowiadający całemu kompleksowi charakterystyki terenu, tj. struktury geologicznej, geograficznej, botanicznej i ornitologicznej terenu (Walasz 1989a, b). Podział na trzy duże jednostki fizjograficzne – Wyżynę Małopolską, Podkarpacie i Karpaty pozwala na bardziej zgeneralizowany opis występowania gatunków, zastosowany w niniejszym opracowaniu. Wprawdzie później, zgodnie z zarządzeniem Komisji Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy URM, zmieniono nazwę Wyżyna Małopolska (34) na Wyżyny Polskie i nazwę Wyżyna Œrodkowomałopolska (342) na Wyżyna Małopolska (Kondracki 1988), jednak ze względów praktycznych, używana jest nadal nazwa Wyżyna Małopolska w dotychczasowym znaczeniu.

Małopolska charakteryzuje się największym zróżnicowaniem fizjograficznym w naszym kraju. Wiąże się to z bardzo dużym zróżnicowaniem wyniesienia terenu, które wynosi od ok. 130 do 2 499 m npm (Rysy).

Wyżyna Małopolska (34) jest obszarem słabo wypiętrzonym o wysokości 200-300 m n.p.m. z niewielkim wyniesieniem Gór Świętokrzyskich (342.34), gdzie najwyższy szczyt Łysica osiąga 612 m n.p.m. Na badanym obszarze leżą tylko dwie zachodnie podprowincje Wyżyny Małopolskiej. Północne Podkarpacie (512) to obszar doliny Sanu i górnego biegu Wisły.

W paśmie Karpat (513, 514, 522) wydzielono Pogórza i Beskidy tworzące Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (513) oraz cześć bardziej wyniesionš Centralne Karpaty Zachodnie (514) z najwyższą partią polskich gór łańcuchem Tatrzańskim (514.5) nazywanym tutaj Tatrami. Na obszarze Polski znajduje się niewielka cześć Beskidów Wschodnich (522) z najwyższą partią Bieszczadami Zachodnimi (522.12) dalej nazywanymi Bieszczadami.

Charakterystykę Małopolski przygotowano na podstawie kilku źródeł (GUS 1990, Kondracki 1988, Kostrowicki 1968, Stopa-Boryczka i in. 1989, Zaręba 1986).

Wody

Rzeki

Sieć wodną Małopolski tworzą rzeki należące prawie wyłącznie do zlewni Wisły. Niewielki obszar górnej Warty należy do zlewni Odry. Poza tym zupełnie marginalne potoki odprowadzają wody do zlewni Dunaju i Dniestru.

Wisła wypływa ze źródeł położonych na zboczach Baraniej Góry (513.45) i przepływa przez całą Małopolskę. Zasilają ją prawobrzeżne dopływy: Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka, San z Wisłokiem i Tanwią, a z dopływów lewobrzeżnych największymi są Przemsza, Szreniawa, Nida, Czarna Staszowska, Kamienna i Pilica.

Drugą wielką rzeką jest Warta, która ma swoje źródła na Wyżynie Częstochowskiej (341.31) niedaleko Zawiercia. Prawobrzeżne dopływy Wisły podobnie jak sama Wisła mają swoje źródła w Karpatach. Są to więc na znacznej długości rzeki górskie i na ogół bardzo wąskie.

Zbiorniki

Na górskich odcinkach rzek w Karpatach zlokalizowane są największe zbiorniki wodne Małopolski. Są to sztuczne zbiorniki zaporowe: Zb. Goczałkowicki na Wiśle (37 km²), Zb. Żywiecki (Tresna) (10 km²) i Zb. Porąbka (3.8 km²) na Sole, Zb. Dobczyce na Rabie (11.5 km²), Zb. Rożnów (16 km²) i Zb. Czchów (3.5 km²) na Dunajcu, Zb.Solina (21 km²) i zb. Myczkowce (2 km²) na Sanie, zb. Besko (1.3 km²) na Wisłoku. Na Wyżynie Małopolskiej na Warcie znajduje się zb. Poraj (5.5 km²), a na lewobrzeżnych dopływach Wisły na Czarnej Przemszy Zb. Przeczyce (5 km²) i na Czarnej Staszowskiej Zb. Chańcza (5 km²).

Wielowiekowa kultura hodowli karpia pozostawiła w Małopolsce dużą liczbę stawów rybnych w tym ok. 150 kompleksów stawowych. W dorzeczu górnej Wisły stawy zajmują powierzchnię 16.200 ha (Malczewski 1979, Drabiński 1984), co stanowi 27% powierzchni wszystkich stawów w Polsce. Zlokalizowane są one głównie w zachodniej części Podkarpacia na obszarze Kotliny Oświęcimskiej (512.2) oraz na Wyżynie Małopolskiej. Kilka dużych kompleksów stawowych znajduje się również w widłach Wisły i Sanu (512.45) oraz na Równinie Biłgorajskiej (512.47). Poza tym na całym obszarze Małopolski występują pojedyncze stawy rybne. Jedynie w Karpatach jest ich bardzo niewiele.

Teren Małopolski jest wyjątkowo ubogi w naturalne jeziora. Występują one w najwyższych partiach Karpat, w Tatrach (514.5), gdzie są pozostałością lodowców górskich.

Lasy

Na terenie Małopolski lasy zajmują ok. 28.5% powierzchni, co jest wskaźnikiem nieco wyższym niż przeciętna lesistość kraju, która wynosi 27.8% (GUS 1990). Lesistość terenu jest jednak bardzo zróżnicowana.

Wyżyna Małopolska charakteryzuje się średnią lesistością. Główne kompleksy leśne znajdują się w północnej części Wyżyny. Są to: Lasy Włoszczowsko-Opoczyńskie (342.12, 14, 15, 16) – 900 km², Puszcza Świętokrzyska (342.34) – 530 km²; i Puszcza Iłżecka (342.33) oraz w części południowo-zachodniej – lasy Jury Krakowsko-Częstochowskiej (341.32, 341.33) – 530 km².

Podkarpacie jest najuboższą w lasy częścią Małopolski. Zajmują one tylko ok.22% powierzchni. Znajdują się tutaj cztery duże kompleksy leśne. Puszcza Pszczyńska (512.21), Puszcza Niepołomicka (512.41,42) – 108 km², Puszcza Sandomierska (512.45) – 1.100 km² i Puszcza Solska (512.47) – 1.240 km².

Na obszarze Wyżyny Małopolskiej i Podkarpacia występują przede wszystkim bory. Są to głównie zespoły boru świeżego – 27.3%, boru mieszanego świeżego – 22.3% i lasu mieszanego świeżego – 18.9%. Dominującym gatunkiem jest sosna, potem świerk i brzoza. Występują też jodła, buk i dąb.

Karpaty odznaczają się największą lesistością w Małopolsce, gdyż wynosi ona tu ok.33%. W wyższych partiach Karpat i na obszarach słabo zaludnionych lesistość jest jeszcze większa i sięga 49.3% w Bieszczadach (522.12). W Karpatach dominują lasy świerkowe (33.6% pow.), buczyny (27.9%) i lasy jodłowe (27.0%).

Lasy są głównie własnością państwową (81.5%) i do ostatnich lat były nadmiernie eksploatowane. Prawie 50% powierzchni lasów zajmują drzewostany w niskich klasach wiekowych (do 40 lat). Dlatego obszary starodrzewów są na ogół bardzo niewielkie.

Gleby i rolnictwo

W północnej części Wyżyny Małopolskiej i Podkarpacia dominują gleby brunatne i bielicowe. Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (341.3), w Niecce Nidziańskiej (342.2) i Pieninach (514.12) występują powstałe na skałach węglanowych rędziny. Czarnoziemy znajdują się głównie w południowo-wschodniej części Wyżyny Małopolskiej. W południowej części Podkarpacia ciągną się szerokim pasem powstałe na lessach gleby brunatne i płowe. W Karpatach dominują gleby brunatne-kwaśne, płowe i pararędziny. W najwyższych partiach gór występują gleby inicjalne i słabo wykształcone. W dolinach głównych rzek Małopolski zalegają powstałe z namułów mady. W Małopolsce obszary bagienne i mokradła zajmują znikomą powierzchnię z racji znacznego zagospodarowania rolniczego.

Obszar Małopolski jest intensywnie eksploatowany rolniczo z wyjątkiem wyższych partii Karpat. Grunty użytkowane rolniczo zajmują ok.58% powierzchni, w tym grunty orne stanowią średnio ok.75% powierzchni użytków rolnych.

Podział administracyjny, ludność

Od 1 stycznia 1999 wprowadzono nowy podział administracyjny kraju zmniejszając znacznie liczbę województw oraz przywracając podział na powiaty. W nowym podziale administracyjnym nie zmienił się tylko podział na gminy. Na obszarze Małopolski znajdują się województwa: małopolskie, podkarpackie i świętokrzyskie, znaczna część województwa śląskiego (cześć północna, wschodnia i południowa) oraz południowo-wschodni skraj województwa łódzkiego i niewielkie skrawki województwa mazowieckiego i lubelskiego. Był to w dotychczasowym podziale obszar województwa kieleckiego, krakowskiego, tarnowskiego, rzeszowskiego, przemyskiego, bielskiego, nowosądeckiego i krośnieńskiego oraz znaczna część częstochowskiego i tarnobrzeskiego, a także wschodnia część woj. katowickiego oraz niewielkie skrawki woj. sieradzkiego, piotrkowskiego, radomskiego i zamojskiego.

Obszar Małopolski zamieszkuje ok.8.5 mln osób. Zagęszczenie ludności jest na ogół wysokie i wynosi średnio ok.140 osób na km², a średnia dla poszczególnych województw waha się od 86 (dotychczasowe woj. krośnieńskie) do 597 (dotychczasowe woj. katowickie) osób na km²(GUS 1990). Na Wyżynie Małopolskiej wynosi ono ok.120 osób na km², a na Podkarpaciu jest niskie we wschodniej jego części (przemyskie – 91, tarnobrzeskie – 95). Najwyższe wartości osiąga na terenach uprzemysłowionych Wyżyny Śląskiej (341.1). Obszar Karpat jest stosunkowo gęsto zaludniony w paśmie Pogórzy. Wyższe partie są słabo zaludnione, szczególnie na terenie Bieszczadów (522.12) i Beskidu Niskiego (513.71).

Charakterystyka klimatu

Małopolska leży w strefie klimatu umiarkowanego o cechach przejściowych, który kształtowany jest przez różnorodne masy powietrza o bardzo zróżnicowanych właściwościach fizycznych. Dominujący wpływ wywierają napływające z zachodu ciepłe i wilgotne masy powietrza polarno-morskiego oraz napływające ze wschodu oraz północnego-wschodu suche i chłodne masy powietrza polarno-kontynentalnego oraz arktycznego. Napływające z kierunków zachodnich masy powietrza morskiego kształtują klimat Małopolski w ciągu około 65% dni w roku. Natomiast napływające z kierunków wschodnich masy powietrza polarno-kontynentalnego oraz arktycznego – w ciągu 26% dni. Ponadto, przez około 3% dni w roku zaznaczają się wpływy mas powietrza zwrotnikowego, a przez pozostałe 6% dni klimat Małopolski kształtowany jest przez masy powietrza innego pochodzenia, najczęściej silnie zmienione przez lokalne czynniki (Niedźwiedź 1981).

Przestrzenne zróżnicowanie temperatury powietrza w Małopolsce zależy głównie od wysokości npm, ukształtowania i ekspozycji terenu oraz w znacznie mniejszym stopniu od szerokości i długości geograficznej (Hess 1965, Hess i in. 1979). Szczególnie duże zróżnicowanie warunków klimatycznych związane z topografią terenu występuje w Karpatach, charakteryzujących się bardzo dużym zróżnicowaniem morfologicznym form terenu (Warszyńska 1995). Karpaty, ze względu na swoje wyniesienie, charakteryzują się również najostrzejszymi warunkami klimatycznymi. Znacznie łagodniejsze warunki klimatyczne występują na Wyżynie Małopolskiej, a najłagodniejsze na Podkarpaciu.

Średnia roczna temperatura powietrza w Małopolsce wynosi 5-8^oC. Najwyższa jest na obszarze Podkarpacia, gdzie wynosi 7.5-8.0^oC, podczas gdy na Wyżynie Małopolskiej jest o 1^oC niższa. W najwyższych partiach Karpat kształtuje się poniżej 5^oC, a na szczytach tatrzańskich jest nawet ujemna (Kasprowy Wierch -0,6^oC). Temperatury maksymalne w Małopolsce w okresie letnim dochodzą do +37^oC, a minimalne w okresie zimy spadają do -38^oC (GUS 1990). Najcieplejszym miesiącem jest lipiec. Najwyższe średnie temperatury lipca odnotowano w Kotlinie Sandomierskiej (19^oC), najniższe w Tatrach (7^oC). Najniższe średnie miesięczne temperatury powietrza występują w styczniu i lutym. W Tatrach osiągają -8^oC, podczas gdy na pozostałym obszarze tylko -3^oC. Charakterystyczną cechą rozkładu rocznego temperatur (przy pominięciu wysokościowego zróżnicowania terenu) jest równoleżnikowe układanie się izoterm miesięcy letnich i południkowy układ temperatur zimowych, ze strefami zimniejszymi od strony wschodniej.

Roczne wieloletnie sumy opadów wynoszą od 550 mm na Wyżynie Małopolskiej do 1.200-1.400 mm w Karpatach. Najwięcej opadów otrzymuje zachodnia część Karpat, generalnie wielkość opadów zmniejsza się z zachodu na wschód. Najwyższe średnie sumy opadów występują w lipcu i czerwcu (150-200 mm w górach i 70-120 mm na pozostałym obszarze), najniższe w miesiącach styczeń-marzec.

Czas zalegania pokrywy śnieżnej jest zależny od wysokości i od formy terenu. Na Wyżynie Małopolskiej i Podkarpaciu wynosi zwykle 60-80 dni, podczas gdy w Karpatach wynosi 80-200 dni, osiągając w Tatrach (Kasprowy Wierch) 231 dni.

Sezon wegetacyjny (dni ze średnią dobową temperaturą powietrza powyżej +5^oC) jest najdłuższy na Podkarpaciu, gdzie średnio trwa do 220 dni. Nieco krótszy jest na Wyżynie Małopolskiej – ok. 200 dni, a najkrótszy w Karpatach, gdzie wynosi średnio poniżej 180 dni; w tym od 200 dni na górnej granicy upraw (750 m npm), 125 dni przy górnej granicy lasu (1550 m npm) do 0 dni na granicy wiecznych śniegów (2.200 m npm).

Opracował Kazimierz Walasz